Οι άγνωστες γυναίκες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821

Της Χρυσής Γκαβανίδου

Η θέση της γυναίκας στην πατριαρχικά οργανωμένη κοινωνία τα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν στο σπίτι. Παρ’ όλα αυτά οι γυναίκες συνέβαλαν στον απελευθερωτικό αγώνα με όλες τους τις δυνάμεις ακόμη και με την αυτοθυσία τους, γιατί η γυναικεία φύση εμπεριέχει την αίσθηση της προσφοράς και του καθήκοντος. Ήταν αμέτρητες οι ανώνυμες Ελληνίδες που έγραψαν τα «μεγάλα και τα πολλά», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Εθνικός μας ποιητής με τον στίχο στους Ελεύθερους και Πολιορκημένους. Η ιστορία όμως μοιάζει να έχει αδικήσει ως προς την τιμή και δόξα τις Ελληνίδες που στάθηκαν άξια δίπλα στους ήρωες, γι’ αυτό και διαχρονικά η δίκαιη και αντικειμενική αποτίμηση και αναγνώριση των αγώνων των γυναικών είναι ιστορική ευθύνη. 

Γυναίκες γνωστές και άγνωστες γυναίκες της ελληνικής επανάστασης σύζυγοι, μανάδες, κόρες και αδερφές αγωνίστηκαν για την ελευθερία και θυσιάστηκαν για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού.

Γυναίκες περήφανες, υπέμεναν τα απάνθρωπα μαρτύρια των Οθωμανών και τον εξευτελισμό και προτίμησαν να πεθάνουν παρά να σκλαβωθούν. Έσπασαν τα δεσμά της παράδοσης και αντιστάθηκαν, αγωνίστηκαν και πέθαναν ηρωικά τιμώντας την Πατρίδα και την οικογένεια. Ο αγώνας τους καταγράφηκε από ιστορικούς της εποχής και ενέπνευσε ζωγράφους και ποιητές, οι οποίοι μέσα από τα έργα τους αποτύπωσαν την γυναικεία δύναμη και την αξία της συμμετοχής τους στον αγώνα. 

Μετά το τέλος του επαναστατικού αγώνα και τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους εξακολουθούν να εμφανίζονται ‘‘Ελληνίδες’’ στις ευρωπαϊκές αίθουσες εκθέσεων, αλλά δίχως την παραμικρή νύξη στις τραγικές στιγμές που βίωσαν.

Οι Σουλιώτισσες ήταν οι πρώτες που αντιστάθηκαν  στην Οθωμανική σκλαβιά και στην παράδοση της εποχής να αποφασίζουν οι άντρες τους γι’ αυτές. Η ηρωική τους πράξη ήταν συνειδητή επιλογή ελευθερίας και ισότητας τόσο απέναντι στον Τούρκο κατακτητή όσο και απέναντι στον ανδροκρατία της εποχής. Έμεινε στην  ιστορία το Ζάλογγο ως υπέρτατο μνημείο αρετής και θυσίας. 

Οι Σουλιώτισσες δεν ζούνε μες στη μαύρη τη σκλαβιά, επιβεβαιώνοντας έτσι τον ρόλο τους στην  Πατρίδα, στην κοινωνία και στην οικογένεια ως αγωνίστριες, σύμμαχοι και σύντροφοι αντίστοιχα.

18 Δεκεμβρίου 1803: η θυσία στο Ζάλογγο

Η θυσία αυτή των γυναικών συγκίνησε τον υπόδουλο ελληνικό λαό κι ενέπνευσε επώνυμους κι ανώνυμους ποιητές, λογοτέχνες και καλλιτέχνες από τότε. Από το ποίημα της Μυρτιώτισσας: «Σουλιώτισσες» παρατίθενται μερικοί στίχοι εμπνευσμένοι από το Ζάλογγο:

Ω! σεις που μου γεννήσατε

την πρώτη ανατριχίλα του ονείρου

και του θαυμασμού στην παιδική ψυχή

και της καρδιάς μου πρώιμα

τ’ ανοίξατε τα φύλλα για ναρτ’η

θεία της ποίησης πνοή να ξεχυθεί.

Μόνο σα μέστωσε η καρδιά

κι ωρίμασε μου η σκέψη,

κατ’ απ’ τον αιματόχρυσο,

μια μέρα ηλιοσωρό, που απλώνονταν στο Ζάλογγο,

προτού να βασιλέψει,

ω! θάμα! οραματίστηκα τον τραγικό χορό.

Ο Διον. Σολωμός γράφει:

Ταις εμάζωξε στο μέρος

Του Ζαλόγγου το ακρινό

Της Ελευθερίας ο έρως

Και ταις έμπνευσε χορό.

Τέτοιο πήδημα δεν είδαν

ούτε γάμοι ούτε χαρές

Κι άλλες μέσα τους πηδούσαν

Αθωότερες ζωές.

Τα φορέματα σφυρίζαν

Και τα ξέπλεκα μαλλιά

κάθε γύρο που εγυρίζαν

Κι από πάνω έλειπε μια.

Δίχως γόγγυσμα κι αντάρα

παρά εκείνη μοναχά

όπου εκάμαν με την κάρα

Με τα στήθη στα γκρεμνά.

Ο Σπύρος Περεσιάδης έγραψε ένα θεατρικό έργο τον «Χορό του Ζαλόγγου» που ανέβηκε στο Βασιλικό τότε Θέατρο το 1904. Το θεατρικό αυτό έργο το τύπωσε σ’ ένα βιβλιαράκι το 1913 με τίτλο: «Εθνική τραγωδία ο χορός του Ζαλόγγου» που ανέβηκε και πάλι στο θέατρο «Αθήναιον». Ο Θεόδωρος Σπάθης συνέθεσε ένα συμφωνικό ποίημα τον «Χορό του Ζαλόγγου». 

Ο ποιητής Χρήστος Χρηστοβασίλης έγραψε ένα ποίημα που απαγγέλθηκε κατά τις γιορτές της εκατονταετηρίδας στο Ζάλογγο στις 22 Μαίου 1930: 

ΖΑΛΟΓΓΟ

Γυναίκες στην Ανατολή, γυναίκες και στη Δύση…

Άλλες με μάτια γαλανά, κι άλλες με μάτια μαύρα,

Κι άλλες με καταγάλαζια, που τάχουν οι άγγελοι…

Άλλες πρωτεύουν στο χορό και στο τραγούδι άλλες

Και στο καλό νοικοκυριό και στα γλυκά τα λόγια.

Αλλά γυναίκες άντρισσες, στρατιώτισσες γυναίκες,

Δεν είχεν η Ανατολή, δεν είχεν ούτε η Δύση.

Τέτοιες γυναίκες μοναχά στο Σούλι γεννήθηκαν.

Τέτοιες γυναίκες γέννησαν στο Σούλι τους Σουλιώτες!

Το μαρτυράει η Τζαβέλαινα, το μαρτυράει η Δέσπω,

Το μαρτυράει με το σπαθί του Μπότσαρη η Ελένη,

Κι οι βράχοι αυτοί οι περίδοξοι του φοβερού Ζαλόγγου.

Ζάλογγο! όνομα ιερό, πανένδοξο, μεγάλο.

Αγιαστήρι αθάνατο, υπέρτατη θυσία,

Χορός εξήντα γυναικών, από το Κακοσούλι,

Βωμός αιώνιος, κι άφθαστος της γυναικείας ανδρείας.

Ω! δεν υπάρχει πουθενά στη Γη την Οικουμένη

Άλλο κανένα Ζάλογγο κι αυτοθυσία τέτοια!

Τέτοιες γυναίκες χόρεψαν σ’ αυτούς εδώ τους βράχους

Και πήδησαν ελεύθερες με τα παιδιά στα χέρια,

Στο χάος κάτω το φριχτό, στο στόμα του θανάτου,

Να σώσουνε την πίστη τους και την αγνή τιμή τους,

Για να μη πέσουν ζωντανές στα τούρκικα τα χέρια,

Κι έγραψαν με το αίμα τους, το χιλιοτιμημένο,

Στην Ιστορία αθάνατη ηρωική σελίδα!

Τέτοιες γυναίκες άντρισσες, στρατιώτισσες γυναίκες,

Σαν τούτες, που χορέψανε στους βράχους του Ζαλόγγου,

Δεν είχε η Ανατολή, δεν είχε ούτε η Δύση,

Το Σούλι μόνο γέννησε και κάνας άλλος τόπος!

Ο Χορός του Ζαλόγγου

(Από τα «Κάλβεια Μέτρα»)

Σαν ιδέες μέσ’ σ’ εγκέφαλο

ενός Θεού αθανάτου

χορεύουν οι Σουλιώτισσες

στο Βράχο του Ζαλόγγου

με ρυθμό άγριο.

Μεγαλώνουν πλατύνονται

δε χωρούν στην Ελλάδα.

Βγαίνουν έξω απ’τα σύνορα

της Ζωής και τα σύμβολα

αεροκινούνται.

Πάνω στην αιωνιότητα

το Βράχο οι κρινοδάχτυλες

αγγελικά χορεύουν

κι είν’ ο γκρεμνός τους τώρα αθανασία.

Όχι! δεν ετελείωσε

μόν’ ανυψώθη αμέτρητα

κι ως νέος Αστερισμός

ο χορός του Ζαλόγγου,

λάμπει στα ύψη.

 Ο Κ. Α. Ψάχος έχει γράψει «Τον χορόν του Ζαλόγγου, ως άδεται εν      Πελοποννήσου» (Μ. Πετρόχειλος σελ. 470). Ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος έχει φιλοτεχνήσει έναν πίνακα εμπνευσμένο από το χορό του Ζαλόγγου. Μα και σημερινοί καλλιτέχνες έχουν φιλοτεχνήσει γλυπτά με θέμα το χορό του Ζαλόγγου, όπως ο Βαγγέλης Μουστάκας, ο Χαρ. Παχής. Σήμερα στο Ζάλογγο υψώνεται ένα μνημείο, έργο του γλύπτη Γ. Ζογγολόπουλου. Ο Τάκης Σούκας έχει γράψει μια «Ωδή στο Ζάλογγο». Γνωστός ο «Χορός του Ζαλόγγου» του Σκαλκώτα. Γενικά για τις Σουλιώτισσες γράφουν: Ο Γάλλος ποιητής και δημοσιογράφος Αύγουστος Φαμπρ (1792-1839) έγραψε ένα δράμα «Ειρήνη ή η ηρωίς του Σουλίου» εμπνευσμένο από τις Σουλιώτισσες «που γλύτωναν τους άντρες τους νικώντας τους τυράννους» η λογοκρισία όμως του βασιλιά Καρόλου του Ι’ απαγόρευσε την παράσταση (1825).Ο Άγγλος διπλωμάτης Δαυίδ-Ριχάρδος Μόριερ (Μοπεί·) (1784-1877) γνώρισε τον Αλή πασά κι έγραψε τη «Φώτω τη Σουλιώτισσα» (Λονδίνο 1857).Ο Γάλλος ζωγράφος και χαράκτης Αρύ Σεφφέρ (1795-1858) ζωγράφισε τις «Σουλιώτισσες». Ο πίνακας βρίσκεται στο Λούβρο. Η Μαρία Λεδάκη φιλοτέχνησε σε χαλκό μια «Σουλιώτισσα».Ο Σπύρος Ματσούκας στα «Πατριωτικά Τραγούδια» του (Αθήνα 1901) και στις σελ. 67-68 έχει ένα ποίημα «Ο βράχος του Ζαλόγγου». Η παράδοση λέει ότι οι Σουλιώτισσες πριν πέσουν στον γκρεμό, έσυραν χορό νεκρώσιμο τραγουδώντας:

Έχε γεια καημένε κόσμε

Έχε γεια γλυκειά ζωή

και συ δύστυχη πατρίδα

Έχε γεια παντοτινή.

Στη στεργιά δεν ζει το ψάρι. ο

ύτ’ ανθός στην αμμουδιά

Κ’ οι Σουλιώτισσες δεν ζούνε

μέσ’ τη μαύρη την σκλαβιά,

(ή δίχως την ελευθεριά)

Έχετε γεια βρυσούλες

λόγγοι,βουνά, ραχούλες…

Οι Ναουσαίες στις 21 Απριλίου του 1822 ετοιμάζουν τον δικό τους Ζάλογγο. Για ν’ αποφύγουν την αιχμαλωσία και την ατίμωση πέφτουν στους καταρράκτες της Αραπίτσας μαζί με τα παιδιά τους προσθέτοντας τη δική τους θυσία στο μεγάλο αγώνα για την ελευθερία.

Στο βάραθρο που ξανοίγεται μπροστά, βρήκαν ένδοξο και ηρωικό θάνατο οι γυναίκες και τα παιδιά της Νάουσας, για την ελευθερία και την ανεξαρτησία του Ελληνικού έθνους, στις 22 Απριλίου 1822.

Το 1822 στο ολοκαύτωμα της Νάουσας, αρκετές γυναίκες της πόλης προτιμούν να πέσουν μαζί με τα παιδιά τους στο ποτάμι της Αράπιτσας, παρά να πέσουν στα χέρια των Τούρκων

Στο σημείο της θυσίας των γυναικών, στην περιοχή Στουμπάνοι δίπλα στο ποτάμι της Αραπίτσας, υπάρχει το χαρακτηριστικό μνημείο, με το άγαλμα της Ναουσαίας με τα παιδιά στην αγκαλιά της. 

Απρίλιος 1822

“Μας χάλασαν κι αϊμάν αμάν την Νιάουστα

που ήταν κεφαλοχώρι μα τον ουρανό, κορμί που τυραννώ

έναν μιλώ αμάν κι άλλον μιλώ αμάν

βράδιασε και που θα μείνω.

Πηράν μανί- κι αϊμάν αμάν -τσις με πιδιά

κι οι πιθηρές μι νίφες μα τη θάλασσα, κορμί που αγκάλιασα

έναν μιλώ αμάν κι άλλον μιλώ αμάν

βράδιασε και που θα μείνω.

Πηράν τη ζαφειρόνυφη, τριών ημερών νυφούλα Μακρυνίτσα μου

καημό πο’χει η καρδίτσα μου

έναν μιλώ αμάν κι άλλον μιλώ αμάν

βράδιασε και που θα μείνω.”

«Ποιος είδε ήλιο το βράδυ κι άστρι στα παλικάρια 

ποιος είδε κόρη ανύπαντρη να πάνε µε τους κλέφτες;

δώδεκα χρόνους έκανε αρµατολός και κλέφτης,

κανένας δε τη γνώριζε, κανένας δεν την ξέρει...» 

Οι γυναίκες γυναίκες των Λαζαίων  (Θεσσαλία ) 

Τρία πουλάκια πουλάκια κάθονταν στον Όλυµπο στη ράχη 

Το να τηράει τα Γιάννινα , τ άλλο τη Κατερίνη, 

Το τρίτο το καλύτερο καλύτερο µοιρολογάει οιρολογάει και λέει . 

Τι είν ’ το κακό που πάθα µε οι µαύροι οι Λαζαίοι  ; 

Μας χάλασε ο Βελή πασάς µας έκαψε τα σπίτια , 

Μας πήρε τις γυναίκες µας, µας πήρε τα παιδία µας , 

Στο Τύρναβο της πάησε , πεσκέσι  του Βεζύρη.

Οι Μεσολογγίτισσες  σε όλη  τη διάρκεια της  πολιορκίας της πόλης στάθηκαν στο πλευρό των πολεμιστών είτε περιθάλποντας τους είτε μεταφέροντας πυρομαχικά και αποφάσισαν να θυσιαστούν μαζί με τους άντρες τους. Κάποιες μάλιστα ντύθηκαν με αντρικά ρούχα πολεμώντας σαν άντρες. Είναι οι γυναίκες οι ανυπόταχτες, που πήραν νωρίς άλλο δρόµο «το δρόµο των κλεφτών, των καπεταναραίων » κι έτσι πλάθεται στο τραγούδι ο θρύλος της κόρης που ζει και µάχεται δίπλα στους κλέφτες , στα παλικάρια, ένας θρύλος που κρατάει από το Βυζάντιο και θέλει την κόρη µεταµφιεσµένη σε άντρα να πολεµά µαζί του.

Οι Χιώτισσες που αιχμαλωτίστηκαν για να πουληθούν στα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης βίωσαν τον εξευτελισμό της ανθρώπινης αξίας υπομένοντας 

τα βασανιστήρια και κάποιες προτίμησαν να πεθάνουν από την πείνα παρά να σκλαβωθούν.

Σπάνια έργα τέχνης στο Ίδρυμα Θεοχαράκη αποτυπώνουν την προσφορά των γυναικών στον αγώνα. Στη θεματική έκθεση μια αυστηρή επιλογή 80 έργων ζωγραφικής, πορσελάνινων αντικειμένων και ρολογιών του 19ου αιώνα προσεγγίζει με τον πιο άμεσο τρόπο την τεράστια προσφορά των γυναικών στην Επανάσταση του ’21.Όλα τα σημαντικά εκθέματα της θεματικής αυτής έκθεσης προέρχονται από την πολύτιμη Συλλογή Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη, που ένα μεγάλο μέρος της, με τίτλο «Καλλιτεχνικές εκδοχές του Φιλελληνισμού», παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία στο Ίδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη το 2015.

Στην φετινή έκθεση «200 Χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση» μια αυστηρή επιλογή 80 έργα  ζωγραφικής, πορσελάνινων αντικειμένων και ρολογιών του 19ου αιώνα προσεγγίζει με τον πιο άμεσο τρόπο την τεράστια προσφορά των γυναικών στην Επανάσταση του ’21. 

«Η γυναίκα στην Επανάσταση του 1821», που πραγματοποιείται στο πλαίσιο των δράσεων της Πρωτοβουλίας ’21, των 16 Ιδρυμάτων, για τον εορτασμό της επετείου των 200 χρόνων από την Επανάσταση. Η «Πρωτοβουλία 1821-2021» συγκροτήθηκε το 2018, εν όψει της επετείου των 200 ετών και είναι το αποτέλεσμα της συστηματικής συνεργασίας των εξής φορέων και Ιδρυμάτων: Εθνική Τράπεζα, Ίδρυμα Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη, Ίδρυμα Ευγενίδου, Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη, Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη & Κάρμεν Κωνσταντακόπουλου, Ίδρυμα Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου,  Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού & Πολιτιστικού Έργου (ΚΙΚΠΕ), Ίδρυμα Λαμπράκη, Κοινωφελές Ίδρυμα Αθανασίου Κ. Λασκαρίδη, Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση, Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη, Ίδρυμα Μποδοσάκη, Ίδρυμα Παιδείας & Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Κοινωφελές Ίδρυμα Μιχαήλ Ν. Στασινόπουλος – ΒΙΟΧΑΛΚΟ, Ίδρυμα Ωνάση.

Σήμερα  200 χρόνια μετά αποτελεί αναγνωρισμένη ιστορική πραγματικότητα η ηρωική συμμετοχή των γυναικών στην ελληνική επανάσταση του 1821. Ελληνίδες από κάθε κοινωνική τάξη και τόπο έσπευσαν να συμβάλλουν στην εξέγερση από την έναρξη του αγώνα μέχρι την Νίκη, εμπνέοντας και στα παιδιά τους την αγάπη για την Πατρίδα και το αγωνιστικό πνεύμα. Διδάσκει στα παιδιά της την ειρήνη, θέλει τα παιδιά της ζωντανά και ενεργά μέλη της κοινωνίας, δημιουργούς ενός ειρηνικού και δίκαιου κόσμου.